Kopiec Krakusa
50°02′17″N 19°57′30″E/50,038056 19,958333 nr rej. A-955 z 11 października 1933[1]
| |
 Kopiec od południa | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Miejsce |
ul. Maryewskiego |
| Typ obiektu | |
| Całkowita wysokość |
16 m |
Położenie na mapie Krakowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
| 50°02′17″N 19°57′30″E/50,038056 19,958333
| |
Kopiec Krakusa, również kopiec Kraka[a][2] – zabytkowy kopiec znajdujący się w Krakowie, w dzielnicy XIII, na prawym brzegu Wisły, w Podgórzu.
Usypany na najwyższym wzniesieniu wapiennego zrębu Krzemionek – Wzgórzu Lasoty (271 m). Wysokość od podstawy – 16 m, średnica u podstawy 57 m, górna 8 m (wierzchołek płaski), objętość 19 100 m³. Z kopcem Krakusa związane są obchody Rękawki.
W historycznej Małopolsce poza Krakowem wielkie kopce kurhanowe znajdują się jeszcze w Krakuszowicach, Leszczkowie, Sandomierzu, Sólcy, Święcicy i Złotej[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Twórcy, czas powstania i przeznaczenie kopca Krakusa są nieznane, choć istnieją na ten temat różne teorie.
Historyczne wzgórze Lasoty, na którym wznosi się Kopiec Krakusa, należało pierwotnie do rodziny Awdańców, polskiej szlachty pochodzenia skandynawskiego, nazwą upamiętnia komesa Lassotę (Lassote castellanus Cracovie)[4].
W roku 2012 rozpoczęły się prace rewitalizacyjne[5] obiektu, za które odpowiedzialny jest krakowski architekt Piotr Orzeszek[6] z pracowni architektonicznej Stvosh. Prace realizowane na zlecenie Miasta Krakowa dla kompleksowego remontu tej budowli obejmują zagadnienia architektoniczne, konserwatorskie, archeologiczne, geologiczne, hydrogeologiczne, konstrukcyjne, studia widokowe i przyrodnicze. Rewitalizacja obejmuje także otoczenie Kopca (przebudowę dróg, ścieżek, schodów terenowych, oświetlenia, odkrycie dawnych umocnień i koszar austriackich, stworzenie tematycznych ścieżek pieszych i rowerowych, oznakowanie terenu). Inwestycja jest przez Miasto Kraków realizowana etapami od 2013 r.
Legendy
[edytuj | edytuj kod]Jan Długosz łączył jego usypanie z osobą Kraka, legendarnego założyciela miasta Krakowa. Opisuje, że pogrzebano go zgodnie ze zwyczajem na szczycie wzgórza, zaś dwaj jego synowie, wykonując jego wolę, wznieśli kopiec na wieczną pamiątkę.
Archeologia
[edytuj | edytuj kod]
_Mound,_view_from_Wawel_hill_(from_NW),_Krak%C3%B3w,_Poland.jpg)
Wykopaliska archeologiczne przeprowadzone w latach 1934–1937, pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności[7], przez Józefa Żurowskiego i Franciszka Jakubika, sfinansowane przez redaktora naczelnego „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” w kwocie 100 tysięcy złotych, polegały na przebadaniu najbliższego sąsiedztwa oraz wykopaniu zwężającego się ku dołowi leja do podstawy kopca (pierwotnie zakładano przebadanie tą metodą zaledwie 4% powierzchni podstawy, ale w 1937 lej poszerzono odsłaniając łącznie 60% powierzchni podstawy kopca). W pobliżu – podobnie jak i w podstawie kopca – znaleziono ślady osadnictwa z końca kultury łużyckiej, które najprawdopodobniej dostały się tam w czasie budowy. To pozwoliło przyjąć, że kopiec powstał najwcześniej ok. 500 roku p.n.e. Wewnątrz kopca odkryto różnego rodzaju zabytki ruchome oraz m.in. szkielet dziecka i palenisko, które trafiły tam w czasie sypania, przez co były nieprzydatne w datowaniu.
Wewnętrzna konstrukcja kopca oparta była na wysokim słupie, do którego umocowano promieniście ułożone, wyplecione z wikliny przegrody. Przestrzeń między nimi wypełniona była mocno ubitą ziemią i kamieniami. Taka konstrukcja – efekt długotrwałej i zorganizowanej pracy – zapewniała stabilność i trwałość konstrukcji. Przeczy to przekazom jakoby kopiec został usypany spontanicznie przez lud po śmierci Kraka[potrzebny przypis].
Z kolei w trakcie badań archeologicznych w latach 70. XX wieku odkryto wewnątrz kopca przedmioty z okresu wpływów kultury przeworskiej, a w jego pobliżu stanowiska z okresu kultury łużyckiej i pomorskiej. Według profesora Janusza Kotlarczyka kopiec jest monumentalnym grobowcem pochodzenia celtyckiego[8][4].
Zdaniem prof. Andrzeja Buki kopiec powstał pomiędzy końcem VIII a połową X wieku. Górną granicę wyznacza srebrny denar czeski Bolesława II (972–999) znaleziony w części szczytowej, około 50 cm pod darnią[9].
Badania nie doprowadziły do znalezienia pochówku wewnątrz kopca.
Brązowa skuwka typu awarskiego
[edytuj | edytuj kod]Pewną przesłanką na początku badań nad datowaniem obiektu mogło być brązowa ozdobna skuwka typu awarskiego (kesthelskiego[b]), znaleziona w dolnych partiach kopca u podstawy lejowego wykopu, co świadczy, że została zagubiona podczas początku jego sypania (w odróżnieniu od srebrnego denara, który znaleziono na szczycie[10]), datowana na przypuszczalnie VII[11] lub VIII[12] wiek. Znaleziska archeologiczne potwierdzają, że przez tereny południowej Polski, w tym okolic dzisiejszego Krakowa, wiodły szlaki awarskich wypraw wojennych na Franków w latach 562 i 566/567[13]. Przedmioty te mogły być również importowane (zabytki typu awarskiego znajdywano i w okolicach Londynu[14][15]). Brązowe okucia pasa typu awarskiego datowane na 2 poł. VIII w. znaleziono w Naszacowicach[16][17]. Ponadto określenie „typu awarskiego” oznaczać może zarówno przedmioty pochodzenia stricte awarskiego jak i powstałe w wyniku naśladownictwa[c].
W górnej partii kopca odkryto korzenie potężnego dębu, którego wiek w chwili ścięcia botanik Władysław Szafer określił na ok. 300 lat[18]. Toteż na podstawie dwóch faktów: znalezionego u podstawy kopca wspomnianego brązowego okucia pasa, przy wierzchołku zaś pnia 300-letniego dębu, który jako obiekt kultu pogańskiego mógł zostać ścięty przy wprowadzeniu chrześcijaństwa w IX (Legenda panońska) lub X wieku – za najpopularniejszą, przybliżoną datę usypania kopca uchodzi przyjęta przez profesora Andrzeja Żakiego tj. okres między schyłkiem VI a schyłkiem VII / VIII w.[potrzebny przypis]
Celtycki grobowiec
[edytuj | edytuj kod]Inna teoria łączy powstanie kopców Krakusa i Wandy z obecnością Celtów. W kulturze celtyckiej kopce pełniły ważną funkcję kultową. Zaobserwowano, że azymut łączący oba kopce jest zgodny z azymutem wschodu słońca 1 maja. Podobną zgodność odkryto w przypadku dwóch kopców w pobliżu Przemyśla, z tym że wyznaczają one 1 listopada. W kalendarzu celtyckim te daty stanowiły ważne święta związane z podziałem roku na połowy. Mogłoby to świadczyć o roli kopca jako obserwatorium astronomicznego[19][20].
Stojąc na kopcu Krakusa 2 maja lub 10 sierpnia zobaczymy słońce wschodzące nad Kopcem Wandy (potocznie zwany w XIX wieku „Nogawką”). Natomiast stojąc na Kopcu Wandy 6 lutego lub 4 listopada, zobaczymy zachodzące słońce dokładnie nad Kopcem Krakusa. Są to przybliżone daty celtyckich świąt Samhain, Imbolc, Beltane i Lughnasadh. Dlatego prof. Władysław Góral nie wyklucza hipotezy, że Kopiec Krakusa, wraz z innymi kopcami (Kraka II, Wandy i Esterki) i Wzgórzem Wawelskim, był celtyckim systemem wskaźników astronomicznych[21][20].
_and_Krakus_Mound,_Wanda_Mound,_Ujastek_Mogilski_street,_Nowa_Huta,_Krak%C3%B3w,_Poland.jpg)
Według profesora Leszka Pawła Słupeckiego, Kopiec Krakusa rzeczywiście jest grobem dawnego władcy, w dodatku stanowi niewielką część cmentarzyska kurhanowego. Na planie Krakowa sporządzonym przez Szwedów w 1702 r. i na austriackim planie z 1792 r. Leszek Paweł Słupecki odnalazł obok kopca skupisko innych nasypów. Według Kazimierza Radwańskiego z Muzeum Archeologicznego w Krakowie, pod koniec XVIII w. było ich co najmniej 46, ale nie zachowały się do naszych czasów[d]. „Fakt, że kopiec Krakusa otoczony był ogromnym cmentarzyskiem, dowodzi znaczenia Krakowa we wczesnym średniowieczu” – twierdzi L.P. Słupecki – „Legendę o mitycznym założycielu Krakowa można więc uznać za prawdopodobną”[22].
Generalnie, funkcja pochówkowa, mimo braku potwierdzenia archeologicznego, jest uważana za bardzo prawdopodobną. Świadczyć o tym może toponimia miejsca, tradycja (Rękawka) i analogia (praesidium quod dicitur Mogila sive Tumba z 1222 r., w odniesieniu do Kopca Wandy)[e]. Mógł on również pełnić funkcje kultowe, ewentualnie obie jednocześnie. Hipotezy uważające go za obiekt obronny, sygnalizacyjny czy obserwacyjny uznano za mało przekonujące, ponieważ nakład pracy potrzebnej do wzniesienia takiej budowli byłby zdecydowanie niewspółmierny do uzyskanego efektu.
Inne teorie
[edytuj | edytuj kod]Niektórzy uczeni wskazywali na podobieństwo kopca do tych z terenów Skandynawii i sugerowali nordyckie pochodzenie Kraka (tym bardziej że obecność Wandalów na terenie Małopolski do IV w. jest udowodniona[23]). Jednak zwyczaj sypania kopców na grobach był częsty już w czasach epoki kamiennej. W znacznej części Europy zachowały się kurhany grobowe przypominające kształtem i lokalizacją kopiec Kraka.
Według innych hipotez, wysuwanych już w okresie dwudziestolecia międzywojennego m.in. przez Rudolfa Jamkę, kopiec może mieć pochodzenie scytyjskie, huńskie, a nawet wikińskie[24][25].
Twierdza Kraków
[edytuj | edytuj kod]W XIX wieku kopiec włączono w system austriackich fortyfikacji. Otoczony został wałem ziemnym, murem i fosą, zaś w obrębie muru wzniesiono koszary (fort cytadelowy 33 „Krakus”). W okresie międzywojennym, w czasie badań archeologicznych obiekty te zniwelowano (koszary po II wojnie światowej).
Panorama
[edytuj | edytuj kod]
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Kopiec Krakusa podczas Rękawki, „Tygodnik Ilustrowany”, 7/19 maja 1860. -
Kopiec Krakusa zimą -
Kopiec od wschodu późną zimą -
Widok z Kopca Kraka w stronę Kopca Wandy -
Z Kopca Kraka (od lewej) Kopiec Piłsudskiego i Kopiec Kościuszki -
Panorama centrum Krakowa z opisami
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ „Krakus” to wystylizowana na łacińską przez Wincentego Kadłubka wersja imienia Krak.
- ↑ W literaturze też kestelskiego, od miejscowości Keszthely na Węgrzech.
- ↑ Należy pamiętać o kontaktach awarosłowiańskich na wielu polach, w tym kulturowym. Osada awarsko-słowiańska w Dunaújváros, birytualne cmentarzyska w południowej Słowacji (m.in. Devínska Nová Ves), przejmowanie wzorców w gospodarce, wytwórczości złotniczej, metalurgicznej, garncarskiej etc. tworzą obraz bardzo istotnego wkładu awarskiego w kulturę Słowian. Słowianie zapożyczyli od Awarów strzemiona i topory bojowe, pod wpływem Awarów zaczęli stosować zwyczaj grzebania zmarłych niespalonych, czasem w grobach wojowników na wzór awarski składali także konia, czego przykładem nekropolia w Žitavskiej Tôni (Radvaň nad Dunajom) na Słowacji. (Maria Miśkiewicz, Wczesnośredniowieczni sąsiedzi Słowian, Warszawa 2005, s. 39–45.)
- ↑ Np. Kopiec Esterki został w latach 50 XX wieku zrównany z ziemią, wraz z ogrodem, przez Ludowe Wojsko Polskie podczas budowy stadionu WKS Wawel.
- ↑ Pomimo rozkopania w 1884 r. tą samą metodą kurhanu w Ryżanówce, właściwy grób skrywający scytyjskiego księcia odkryto dopiero w 1996 r.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2024-10-12].
- ↑ Krakus czy Krak? Rozwiewamy odwieczne wątpliwości. naszemiasto.pl. [dostęp 2022-04-12].
- ↑ Marek Florek: Zagadnienie istnienia i funkcji tzw. wielkich kurhanów w Małopolsce w starszych fazach wczesnego średniowiecza. [dostęp 2013-12-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-14)]. (pol. • ang.).
- ↑ a b Leszek Paweł Słupecki, The Krakus’ and Wanda’s Burial Mounds of Cracow, „Studia Mythologica Slavica” (1), 1999.
- ↑ Kopiec Krakusa po rewitalizacji - Magiczny Kraków [online], www.krakow.pl [dostęp 2021-01-30].
- ↑ Krakowscy architekci z Quadart od teraz jako Stvosh - Wywiady [online], www.propertydesign.pl [dostęp 2021-01-30] (pol.).
- ↑ Kopiec Krakusa. MM Kraków, 2008. [dostęp 2009-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-02)].
- ↑ Janusz Kotlarczyk, Tumulus Gallicus dictus Rękawka, „Sprawozdania z posiedzeń Kom. Nauk. Oddz. PAN w Krakowie”, R. XVII, 1, 1973.
- ↑ Buko Andrzej: Zanim powstało państwo Piastów. O osobliwościach ziemi krakowskiej IX – X wieku w świetle danych archeologii.
- ↑ Roman Kiełkowski, Historie spod kopca Krakusa, Kraków 1972, s. 24.
- ↑ Andrzej Żaki, Początki Krakowa, Kraków 1965, s. 45.
- ↑ Andrzej Buko, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, Warszawa 2006, s. 146.
- ↑ Renata Madyda-Legutko, Jacek Poleski, Marek Krąpiec, Studia nad geografią osadnictwa w górnym dorzeczu Wisły u schyłku starożytności i na początku średniowiecza, [w:] Archeologia o początkach Słowian, Kraków 2005, s. 313.
- ↑ The stirrup, „UNESCO Courier”, październik 1988.
- ↑ Błażej M. Stanisławski, Wczesnośredniowieczna ceramika słowiańska w Skandynawii, [w:] Świat Słowian wczesnego średniowiecza, Szczecin – Wrocław 2006, s. 656.
- ↑ Jacek Poleski, Zagadka wielkich grodów Wiślan i Lędzian, „Alma Mater”, Nr 99/2008, s. 78–84.
- ↑ Kolejne znaleziska awarskie i wielkomorawskie z grodziska w Naszacowicach, [w:] Marek Dulinicz (red.), Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, Lublin – Warszawa 2003, s. 216–222.
- ↑ Gabriela Szmielik-Mazur: Kopiec Krakusa. 2009-04-01. [dostęp 2010-06-16]. (pol.).
- ↑ Agnieszka Książyńska, Tajemnice Krakowskich Kopców [online], Argonauci, 19 stycznia 2006 [dostęp 2010-09-06] (pol.).
- ↑ a b To największy sekret Krakowa. Na trop wpadł profesor z AGH. O2, 2016-10-10. [dostęp 2016-10-10].
- ↑ Katarzyna Kobylarczyk: Tajemnice krakowskich kopców. Forty CK. Rozmowa z prof. Władysławem Góralem z Wydziału Geodezji Górniczej i Inżynierii Środowiska AGH.
- ↑ Ewa Cieślik, Archeologia. Wielkie cmentarzysko wokół kopca, „National Geographic”, wyd. polskie, listopad 2001.
- ↑ A. Dudzisz, Wandalowie mieszkali w Łętowicach[martwy link]
- ↑ Janina Rosen-Przeworska: Spadek po Celtach. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979, s. 62.
- ↑ Zdzisław Skrok: Rodowód z głębi ziemi. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1984, s. 193.
